M. Valerius Probus Berytius, qui floruit imperante Nerone et ad Domitianum usque vitam videtur protraxisse, cum auctorum exemplaribus emendandis et distinguendis maxime vacaret, teste Suetonio (gramm. 24) ‘pauca tantum et exigua de quibusdam minutis quaestiunculis edidit, reliquit autem non mediocrem silvam observationum sermonis antiqui’, quibus quantum actatis labentis grammatici Diomcdes maxime et Priscianus debeant, docuit Keilius in vol. I praef. p. LII sq. Eiusdem esse hune de litteris singularibus tractatum cum codices probant, quorum qui fide digni sunt ‘Valerii Probi’ eum esse scribunt, tum ipsum argumentum. Nam primum nullum indicium extat in libello, quod ad aetatem ducat Nerone posteriorem; recentissima enim quae ibi occurrunt, sunt lex Iulia Augusti de adulteriis coercendis (3, 10) et nota CL. pro Claudio (2, 8), quod unicum ibi reperitur nominis non plene scripti exemplum, coniuncta sane cum notae eiusdem usu in nummis non Claudii imperatoris, sed in quibusdam quamvis raris et ipsis Neronis. Item quod legis actionum mature abolitarum notas scriptor curiose persequitur, curiarum quoque et similium non plane praeteriit, denique non de edicto perpetuo loquitur, sed secundum antiquam consuetudinem de edictis perpetuis (§ 5 inscr. cf. Cic. ad Att. 6, 1, 15; Ascon. in Cornel. p. 58 Orell.; Gai. 1, 6), ut alia mittam eius generis non pauca, quae curiose investigantem non fugient, auctorem indicant optimae aetatis. Tractatum autem, quem habemus, non integrum esse prima verba luculenter demonstrant; denique inscriptio, quae in bonis libris haec est ‘de iuris noturum’ vel ‘iuris notarum’, neque argumento libelli satis apta est neque omnino Latina.

DE LITTERA

Littera dicta est quasi legitera, eo quod quasi legentibus iter ad legendum ostendat vel quod scripta deleri possit. ideo ∥ dixit partem minimam esse litteram vocis articulatae, quod, cum omnis oratio solvatur in verba, verba denuo solvantur in syllabas, rursum syllabae solvantur in litteras, littera sola non habet quo solvatur. ideo ∥ a philosophis atomos dicitur. omnes igitur litterae sunt XX et III, quarum ista prima divisio est, vocales et consonantes. ex consonantibus subdivisio ista procedit, semivocales et mutae. vocales vero quinque hae sunt, a e i o u. dictae sunt autem vocales, quod per se prolatae et solae positae syllabam faciunt, ut amor ego itur omen unus. sane hae duae, i et u, tunc vocales esse desinunt, quando vel sibi vel ceteris vocalibus praeponuntur, ita ut supra se nullam aliam litteram

1. B codex olim Bobiensis, nunc Vindobonensis 16

2. F codex Frisingensis 81

3. P codex Parisinus 7530, cuius discrepantia in commentario de pedibus adscripta est

4. ςeditio Mediolanensis Parrhasii a. 1504

1. praeterea ex codicibus interpolatis Sangallensi 876 et Leidensi Voss. 37. 8 pauca adscripta sunt.

habeant in eadem syllaba, ubi ipsae praeponuntur: i, ut Ianus iecor iocus Iuno; item u, ut vanus Venus vita volat vultus. hae etiam duae, i et u, interdum in consonantium, ut diximus, transeunt potesta|tem, interdum expressum suum sonum non habent, i, ut vir, u, ut optumus.

DE VOCE

Vox est aer ictus sensibilis auditu, quantum in ipso est. omnis vox aut articulata est aut confusa. articulata est quae litteris conprehendi potest, confusa quae scribi non potest.

DE LITTERA

Littera est pars minima vocis articulatae. litterarum aliae sunt vocales, aliae consonantes. consonantium aliae sunt semivocales, aliae mutae. vocales sunt quae per se proferuntur et per se syllabam faciunt. sunt autem numero quinque, a e i o u. harum duae, i et u, transeunt in consonantium potestatem, cum aut ipsae inter se geminantur aut cum aliis vocalibus iunguntur, ut luno vates. hae etiam mediae dicuntur, quia in quibusdam dictionibus expressum sonum non habent, i, ut vir, u, ut optumus. ∥ extra quam formam u littera interdum nec vocalis nec consonans habetur, cum inter q litteram consonantem et aliquam vocalem constituitur, ut quoniam quidem. huic item digammon adscribi solet, cum sibi ipsa praeponitur, ut servus vulgus. nam i litteram geminari in una syllaba posse plurimi negant. Latinae vocales omnes et produci et corripi possunt. atque his solis adspirari quidam existimant. semivocales sunt quae per se quidem proferuntur, sed per se syllabam non faciunt. sunt autem numero septem, f l m n r s x. ex his una duplex est, x, et liquidae quattuor, l m n r, ex qnibus l et r faciunt communem syllabam, et s littera suae cuiusdam potcstatis est, quae in metro plerumque vim consonantis amittit.

Ars dicta est vel ὰπὸ τῆς ὰϱετῆς, id est a virtute, quam Graeci unius cuiusque rei scientiam vocant; vel certe ideo ars dicitur, quod artis praeceptis cuncta concludat, id est angustis et brevibus. plerique artem scribentes a litterarum tractatu inchoaverunt, plerique a voce, plerique a definitione artis grammaticae. sed omnes videntur errasse. non enim propriam rem officii sui tractaverunt, sed communem et cum oratoribus et cum philosophis. nam de litteris tractare et orator potest; de voce nemo magis quam philosophi tractant; definitio etiam Aristotelicorum est. unde proprie Donatus et doctius, qui ab octo partibus inchoavit, quae specialiter ad grammaticos pertinent.

Nomen dictum est eo, quod res nobis efficit notas; pronomen, quia fungitur officio nominis, ut siquis dicat ‘Virgilius fecit bucolica, ipse scripsit georgica’. verbum dictum est eo, quod verberato aere motu linguae haec pars orationis inventa sit, et licet omnes orationes cum hac is oratione misceantur, tamen speciale sibi haec pars hoc nomen efficit eo, quod hac frequenter utamur in elocutione, in tantum ut dicamus ‘verba fecit apud populum Tullius’, ‘verba fecit Tullius in senatu’. adverbium

P codex Parisinus 7530, cuius integra exhibita est scriptura

ς exemplaria olim inpressa, ex quibus adhibita sunt haec,

Partes orationis quot sunt? Octo. Quae? Nomen pronomen verbum adverbium participium coniunctio praepositio interiectio.

DE NOMINE

Nomen quid est? Pars orationis cum casu corpus aut rem proprie communiterve significans. Nomini quot accidunt? Sex. Quae? Qualitas conparatio genus numerus figura casus. Qualitas nominum in quo est? Bipertita est: aut enim unius nomen est et proprium dicitur, aut multorum et appellativum. Conparationis gradus quot sunt? Tres. Qui? Positivus, ut doctus, conparativus, ut doctior, superlativus, ut doctissimus. Quae nomina conparantur? Appellativa dumtaxat qualitatem aut quantitatem significantia. Conparativus gradus cui casui servit? Ablativo sine praepositione: dicimus enim ‘doctior illo’. Superlativus cui? Genetivo tantum plurali: dicimus enim ‘doctissimus poetarum’. Genera nominum quot sunt? Quattuor. Quae? Masculinum, ut hic magister, femininum, ut haec Musa, neutrum, ut hoc scamnum, commune, ut hic et haec sacerdos. est praeterea trium generum, quod omne dicitur, ut hic et haec et hoc felix; est epicoenon, id est promiscuum, ut passer aquila. Numeri nominum quot sunt? Duo. Qui? Singularis, ut hic magister, pluralis, ut hi magistri. Figurae nominum quot sunt? Duae. Quae? Simplex, ut decens potens, conposita, ut indecens inpotens. Quibus modis nomina conponuntur? Quattuor: ex duobus integris, ut suburbanus; ex duobus corruptis, ut efficax municeps; ex integro et corrupto, ut insulsus; ex corrupto et integro, ut nugigerulus; aliquando ex conpluribus, ut inexpugnabilis inperterritus. Casus nominum quot sunt? Sex. Qui?

Petrus Diaconus monachus Cassinensis librum notarum, ut ipse scribit in operum suorum elencho (Mon. Germ. SS. VII p. 795), ex parvo ampliorem effecit et Chuourado imperatori (scilicet tertio a. 1138—1152) dedicavit. Quem adhue non habuimus nisi ex editione principe, quae est Veneta a. 1525 infra ubi de Probo ficticio dicemus alleganda, curata a nescio quo viro docto, qui ei praemisit epistulam ad Marinum Sanutum Leonardi filium; hanc enim repraesentarunt non emendatam nisi ex coniectura saepe parum felici Gothofredus (p. 1497—1526), Lindenbrogius (p. 92—151), Putschius (p. 1579—1638). Reperi ego eius tractatus scriptos libros duos, Vaticanum 9152 f. 1—25 saeculi XV exeuntis, quem inspexi, et quem excussi totum supra p. 269 memoratum Bernensem Marcanovae f. 170—190, ubi praeterea ad Petri praefationcm Marcanova variam lectionem apposuit ex ‘alio libro’ a se collato. Nam in censum non veniunt utpote ex Bernensi descripti duo alii libri Marcanovani qui item Petrum continent Mutinensis f. 213—223 et Collegii Romani f. 190 v.—202. In libro Vaticano post adiunctum Petro caput de numero litterarum f. 25 v. ita subscribitur: ‘explicite sunt note litterarum more vetusto cum numeris earum per manum GK scoti etc.’; Marcanovani subscriptio talis est: expliciunt notae litterarum more vetusto partim scriptae partim pictae, quia tu scriptor fuisti ignarus; nunc autem satis digne corrcptae (sic) sunt 1457 Cesennae in die gloriosissimi sancti Hieronymi devotissi.

CLARISSIMO ALBINO SERVIVS GRAMMATICVS

Tibi hunc libellum, praetextatorum decus Albine, devovi. nam licet patris avique, quibus maximam reverentiam litterae debent, cottidie urgearis exemplo libique pubescas, quo velut ad Musarum sacraria venitur, non tamen caelo suo tantum numina perfruuntur, saepe humiles lucos ac vilia pauperum tecta subierunt. quare laboris mei velim faveas voto, indulgeas audaciae. quod si secus cesserit, in cupiditatem devotionis interpretabor eventum placendi. vale.

1. P codex Parisinus 7530, cuius integra exhibita est scriptura

2. N codex Neapolitanus Borbon. IV A 8, in quo prima libri pars praeter paucas membranarum lacinias periit. integra scriptura a definitione Hipponactii clandi p. 460, 4 usque ad finem libri exhibita est.

3. S codex Santenianus, nunc Berolinensis Sant. 66. 4, in quo ultima libri pars de dispersis omissa est. s eiusdem codicis manus recentior.

4. ς exemplaria olim inpressa, ex quibus adhibita sunt haec,

1. editio Calliensis Abstemii a. 1475 a Gaisfordio conlata

2. editio Veneta a. 1493

3. editio Veneta a. 1502

4. editio Augustana a. 1520

1. praeterea quaedam adscripta sunt ex codicc Darmstadicnsi 1283, olim Coloniensi, et ex codice Laurcntiano 47, 8.

Licet audacter, non tamen ineleganter, hunc libellum qui volet centimetrum nominabit. tot enim metrorum digessi quanta potui brevitate, rationem omittens, quo quidque nascatur ex | genere, qua scansionum diversitate caedatur, quae res plus confusionis quam utilitatis habet.

SERVIVS HONORATVS AQVILINO SALVITEM

Vltimarum syllabarum naturas, sicut proposueras, breviter lucideque digessi. in qua re mea audacia tuo defenditur imperio. nam hoc opus, dum velut facile ac per se patens multi reliquerunt, difficilius reddïderunt.

Quamquam rationem litterae et syllabae in Donati artibus habeamus, tamen breviandi causa aliqua ex his decerpsimus, quae ad scientiam metrorum proficere credimus.

Igitur primas syllabas omnium partium orationis duobus modis considerabimus, natura et positione. natura tripertita est. nam aut diphthongo syllaba longa esse cognoscitur, ut ae oe au eu ei, aut

1. B codex olim Bobiensis, nunc Vindobonensis 16

2. F codex Frisingensis 81

3. l codex Leidensis bibliothecae publicae 122

4. e codex Emmeramus G. 121

5. ς editiones veteres, ex quibus adhibitae sunt hae,

1. editio Mediolanensis Parrhasii a. 1504

2. editio Tubingensis a. 1537

3. editio Basileensis a. 1584

1. ex his codicum B et F integra exhibita est scriptura. codicum interpolatorum l et e discrepantia tum potissimum, cum B et F inter se dissentiunt, adscripta est.

exemplo; quaeritur enim, utrum syllaba longa sit an brevis, ut ‘Musamihi causas memora’: aut ex ∥ conpositione figurae, ut si nescias qualis sit pius, ex conpositione, quae est impius, qualis sit pi cognoscitur; li|cet in aliquantis hoc fallat. nam cum dicimus nubere, nu longa est; item cum dicimus innuba aut pronuba, fit brevis nu in conpositione.

Nomina appellativa generis masculini, quae ablativo casu numeri singularis u littera terminantur: versu casu accentu statu gradu cogitatu tractatu actu intellectu arbitratu commissu sensu consensu rogatu petitu dictu stinctu accitu arcessitu monitu recessu discessu secessu excessu successu incessu interventu intercessu motu impetu tumultu concentu fremitu strepitu irritu auditu visu cultu ornatu vestitu conversu aspectu prospectu respectu conspectu sexu affectu dilectu parentatu sortitu ortu occasu lapsu volatu accessu confractu refractu infractu flexu inflexu reflexu conflexu gressu ingressu congressu regressu aditu introitu transitu pensu latratu rugitu mugitu tinnitu hinnitu accitu metu fractu infractu accubitu morsu potu aestu concubitu cultu conceptu partu fetu incestu raptu fletu planctu ululatu ploratu gemitu cruciatu interitu luctu obitu exitu reatu cursu decursu spiritu halitu saltu usu fluctu cinctu equitatu iactu tactu contractu pulsu inpulsu consensu …. risu cantu amplexu complexu bassu gestu luxu concursu incursu recursu curru missu passu circuitu orsu ductu tractu textu contextu intextu sumptu paratu ambitu conatu nisu effectu accessu discessu anhelitu hiatu singultu sinu lacu fluctu arcu relatu exercitu ritu ictu contactu situ compulsu repulsu. numeri tantum singularis: decurionatu pontificatu principatu clarissimatu consulatu maioratu minoratu primatu ∥ dominatu praesidatu senatu (et huius senati) auguratu duoviratu tribunatu proconsulatu episcopatu gestu magistratu artu flatu portu. nomina appellativa generis feminini, quae ablativo casu numeri singularis u littera terminantur: manu actu quercu nuru anu porticu vitu pinu socru mantu. nomina appellativa generis neutri, quae ablativo casu numeri singularis u littera terminantur: tonitru genu cornu veru gelu.

R apographum codicis Vaticani in schedis Lindemanni

r editio Romana A. Maii a. 1833 ex eodem codice expressa, cuius tum adnotata est scriptura, cum ab R discrepat

B codex Bobiensis, nunc Vindobonensis 17

v editio Vindobonensis a. 1837

L codex Leidensis bibliothecae publicae 122, cuius integra scriptura in utraque arte exhibita est.

S codex Berolinensis Santenii 66. 4, cuius scriptura in maiore arte adscripta est. in minore arte quaedam excerpta exhibet, ex quibus pauca adscripta sunt.

P codex Parisinus Saugermaueusis 1180 in maiore arte adbibitus.

lsp codicum LSP manus secunda.

M codex Monacensis Emmeramus G. 121 in principio mutilus, qui in minore arte tantum adhibitus est.

ς editiones interpolatae, ex quibus pauca tantum in maiore arte adscripta sunt.

Nominativus finitur litteris XIII, vocalibus V, id est a e i o u, ut Sisenna monile sinapi Cicero veru, semivocalibus VI, id est l m n r s x, ut consul scamnum flumen Caesar Livius silex, mutis duabus, id est t et c, ut caput lac; genetivus tribus, id est s i e, ut Catonis magistri Musae; dativus III, id est i o e, ut agili docto scholae; accusativus IIII, id est m s t e, ut hominem funus caput monile; vocativus VII, a e i m r x o, ut Musa monile Livi scamnum Caesar silex Cato: sed in generibus neutris similis est nominativo. ablativus terminatur vocalibus V, ut ab hac schola, ab hoc monile, ab hoc agili, ab hoc docto, ab hoc veru; item m s et r, ut nequam nugas instar. quaecumque nomina nominativo singulari i litteram habuerint ante ultimam syllabam, haec genetivo singulari eandem duplicant, ut hic Mercurius huius Mercurii, hic Vergilius huius Vergilii: sic etiam in neutris, ut hoc dolium hoc folium, huius dolii huius folii [lilii] facit et cetera.

Omnia nomina nominativo or syllaba finita aut masculina sunt, ut honor, aut feminina sunt, ut arbor, aut neutra, ut aequor, aut communia, ut melior. solum omnis generis invenitur memor, quod potest adverbium facere memoriter.

Ad nominativum casum verba accedunt dicitur fertur nominatur, ut ‘dicitur Cato se occidisse’, ‘fertur Pompeius in litore Aegypti iacuisse’, ‘nominatur Augustus inter quosdam’.