• 1. Amri ya Agano Jipya

• 2. Fundisho la Islamu

• 3. Wajibu wetu kwa majirani zetu

• 4. Sababu za uharabu katika akraba zetu kwa majirani

Amri moja katika amri kumi za Agano Jipya ni “Mpende jirani yako.” Hustaajabisha kwa nini Ukristo umetia mkazo mwingi sana juu ya tabia yetu kwa majirani zetu lakini msahafu huu huu hausemi neno juu ya kupenda mke au mtoto! Tungeingia ndani kidogo, tungefahamu mara moja kwamba twapenda watoto na wake wetu bila mtu yeyote kutuamrisha kuwapenda. Lakini yafaa kabisa tuonywe lipasalo kutenda kwa majirani zetu. Kwa hivi Agano Jipya lasema kwamba tabia yetu kwa majirani zetu lazima iwe ya mapenzi.

Kwa maneno mawili, “Halahala jirani,” Islamu hukariri fundisho hili hili. Ujirani katika Islamu haukomi nyumba ya pili wala ya tatu tu, lakini mpaka nyumba arobaini zilizo pamoja. Kwa hiyo mawazo ya Wakristo na Waislamu ya tabia juu ya jirani ni mamoja kabisa. Kwa kuwa majirani hukaa pamoja, akraba kati yao huzidi nguvu nao hujuana zaidi, hivyo baadaye huishi kama watu wa ukoo mmoja. Majirani Waafrika katika muda mdogo huweza kula na kunywa pamoja, jambo ambalo nadra kupatikana kwa makabila mengine.

Kuna kazi fulani mtu atazamiwazo kumtendea jirani yake. Lazima asaidie jirani yake katika nyakati za ugonjwa, ajali au hatari. Mume akiwa hayupo, lazima atazame salama ya nyumba na watoto wake. Katika shida zote, jirani awe tayari kusaidia siku zote. Lazima atazame vile vile kwamba kwa hali yoyote asijifanye udhia kwa jirani yake. Ni wajibu wake asifuje usingizi na amani ya majirani zake wakati wanapopumzika. Kuna watu wawezao kupiga santuri au kufungua idhaa zao bila kujali hata kidogo faraja ya majirani zao. Hawa hukirihi sana wenzao. Majirani haifai kugombana. Mabibi waangalie sana onyo hili, maana, wanawake wana mazoea mabaya ya kukimbilia kugombana na mke wa jirani kwa neno dogo kabisa.

Kwa sababu ya mabadiliko katika hali za maisha ya watu, pana upungufu wa akraba baina ya majirani. Sababu yake ni kwamba wengi katika sisi tumeacha vijiji vyetu nasi tumekaa mijini. Tabia ya wengi katika miji ni kujifungia nyumbani mwetu tukakutana na majirani zetu wa nyumba ya pili kwa bahati tu. Hili halipatikani vijijini ambako kila jioni majirani hukutana wakaongea pamoja vema sana.

• 1. Sababu: mvua nyingi

• 2. Namna ya mafuriko ya ghafula na yasiyotazamiwa

• 3. Nyumba, ng’ombe, watu na miti huathirika

• 4. Kasi ya auni

Afrika Mashariki ni nchi ya mito na milima. Kwa hali hii ina mvua nyingi. Mvua inyeshapo hunyesha kwa wingi. Mito hujaa maji yanayopita kwa nguvu pande zote katika kingo zake. Pengine maji huzidi sana hata mto hujaa tele, hufurika juu ya kingo zake yakazamisha makonde, nyumba, vijiji na sehemu za miji iliyo karibu yake. Mafuriko haya si matukio mageni katika Afrika Mashariki. Kila mwaka habari za mafuriko ya mto fulani yaliyofanya hasara kubwa husomwa.

Mara nyingi mafuriko huja ghafula na bila kutazamiwa. Maji mengi huonekana yakipita kwa kasi na kabla mtu hajawahi kusema, ‘Tazama,’ yamekwisha fika na hayo yamekwenda! Watu waliokuwa mtoni kuoga au kufua nguo hustuliwa wakakumbwa, hoi wakililia nusura. Ng’ombe waliopelekwa mtoni kunywa maji huonekana wakielea juu ya maji kama kichungu cha nyasi. Wavuvi huchukuliwa wamenasa katika nyavu zao wenyewe. Mafuriko yakizidi maji hupita kwa nguvu katikati ya mji au kijiji yakaharibu nyumba, mazao, miti, mali na maisha ya watu na wanyama.

Hali mbaya ya wanadamu katika matukio haya husikitisha kabisa. Mali zao huharibika. Hawana kitu cha kula wala stara ya kuwasetiri. Njia za taarifa zivunjikapo, hutaka wakati mwingi kabla auni yoyote ya nje haijaweza kutendwa. Wakati huo huteseka wakafa.

Mafuriko yakitulia, nchi nzima huonyesha sura ya ukiwa na maangamizi. Nyumba zimeanguka. Njia zimetanda vipande vya magogo na mizoga ya wanyama. Miti imeng’oka. Mazao yameharibika. Maghala na maduka ya nafaka yamekumbwa. Hivyo mafuriko huleta njaa. Mara kwa mara baada ya mafuriko, maradhi huenea watu wengi wakafa.

Juu ya maangamizi haya ya ulimwengu, watu maskini hawavunjiki moyo, hufanya kazi ya auni. Maombi ya chakula, nguo na fedha hufanywa. Serikali hutoa msaada mkubwa sana. Mafuriko hutumia saa chache tu za kuharibu, lakini huchukua miezi hata miaka ya kutengeneza tena nchi zilizoharibika.

• 1. Tofauti

• 2. Mifano

• 3. Faida za uthabiti wa mwili

• 4. Faida za uthabiti wa moyo

• 5. Mlingano na kinyume

Uthabiti ni adili ya kwanza ijengayo tabia ya mtu. Pana uthabiti namna mbili: wa mwili na wa moyo. Uthabiti wa mwili ni uthabiti wa kiwiliwili. Uthabiti wa moyo ni uthabiti wa dhati. Mtu mwenye uthabiti wa mwili hahofu hatari yoyote ya kiwiliwili. Mtu mwenye uthabiti wa moyo hahofu kauli ya watu.

Askari huenda vitani akapigana kwa ushujaa. Ana uthabiti wa mwili. Mchunga asiyehofu wanyama mwitu, ana uthabiti wa mwili. Mtu atanguaye ndoa ya siri wakati watu wengi wanapoipendelea, ana uthabiti wa moyo japo hutokea akawa katika upande usiofaa. Yahitajiwayo kwake ni kwamba lazima aseme au atende kama asadikivyo hasa tu.

Yasemekana kwamba waoga hufa mara nyingi kabla ya mauti yao. Hivyo uthabiti wa mwili hufaa katika mambo mengi ya maisha. Katika kijiji, mkulima yampasa kuamka usiku katika shamba lake, na mchunga yampasa kuzuru mapori mapya. Mtu hawezi kukaa kijijini bila kuwa na uthabiti wa mwili. Lakini hata mtu wa mjini hasalimiki na hatari ya watu wajiitao vikopo. Hivyo uthabiti wa mwili ni jambo la lazima. Katika nyakati za vita, si askari tu, lakini hata watu wa mji lazima wawe na uthabiti wa mwili pia. Watu wote lazima wawe tayari kwenda jeshini au kukabili shambulio la mzinga. Wanaume ni wawili, arukiwaye na arukiaye.

Uthabiti wa moyo ni kitu azizi katika adili, maendeleo ya watu au nchi. Kweli katika usemi, fikira na tendo peke yake huongoza katika maendeleo, na uthabiti wa moyo ni sehemu ya pili ya kweli. Watu wote wakipotea, lazima pawe na mmoja aliye thabiti wa kutosha kufumbua macho yao. Mambo yapasayo watu yaweza kutengenezwa watengenezaji wakiwaambia watu kweli tupu. Waongozi wa nchi wajibu wao kutanabahisha serikali ipoteapo. Serikali ikishauriwa na raia ndipo maendeleo yafanyikapo.

Hujadilika kwamba mtu, mwenye uthabiti wa mwili, ana uthabiti wa moyo vile vile. Lakini hapana haja ya kuwa hivyo. Askari atakabili kwa ushujaa risasi za maadui, lakini hawezi kuthubutu kukasiri jinsi yake. Kwa kinyume, mtetezi aweza kuleta mabadiliko makubwa katika serikali, ingawa hana uthabiti wa mwili wa kukabili simba angurumaye. Ni vigumu kulinganisha mambo haya mawili. Lakini kwa kutazama faida nyingi ziletwazo na uthabiti wa moyo kwa watu wote, ningestahabu uthabiti wa moyo kuliko uthabiti wa mwili. Ustaarabu wetu hautaki tupigane na simba au chui, lakini watutazamia kuongoza watu na nchi katika usitawi kwa uthabiti wetu wa moyo.

• 1. Wajibu wa utu wema

• 2. Utu wema ni nini?

• 3. Utu wema hulelewaje?

• 4. Manufaa ya utu wema

Katika dunia hii iliyojaa mashaka, tusiongezeane huzuni juu ya huzuni kila siku kwa matendo yetu ya ukatili. Badala yake tungetia furaha katika maisha yetu kwa utu wema. Maneno mema hayagharimu zaidi kuliko maneno mabaya. Basi kwa nini hatutumii maneno mema?

Mtu mwenye utu wema ni mstahifu, mpole, mtulivu, mwema, karimu na mcheshi. Mwema kwa wote—maskini na tajiri, kijana au mzee, watumishi au mabwana. Hata akiwa katika mashaka, tabia yake ni ile ile. Hapotelewi na uzuri wa utu wema wake asumbuliwapo na wengine.

Kwa desturi utu wema twazaliwa nao. Afya, utajiri, na matendo mema huweza kusitawisha utu wema wetu, lakini tukipotolewa toka kuzaliwa, mambo haya hayawezi kutufanya watu wema. Elimu huweza kusitawisha tabia zetu, lakini haiwezi kuleta utu wema. Katika kulea mmea mwororo wa utu wema, mama ana sehemu kubwa ya kazi. Watu wengine huwa na tabia mbaya kwa sababu ya kusumbuliwa na mama zao. Pengine hata mtu mwema huwa mbaya asumbuliwapo na ugonjwa, umaskini, matukano na utovu wa shukrani wa wengine.

Utu bora hutumika kama stashahada ya maendeleo. Utakufungulia milango ya kukutana na watu bora. Kila mtu atakupenda tena atakusaidia. Katika kila njia ya maisha ambayo utakuwamo, utapata msaada na faraja. Wema wako utatuzwa kwa wema, maana, kwendako mwinyi hurudi mwinyi. Hili litafurahisha maisha yako nawe utaridhika. Kinyume chake ni kwamba tabia mbaya za watu wengine hupinga sana maendeleo yao.

Utu wema ni johari kubwa kwa watu. Ukitupa changarawe katika maji, hufanya viwimbi vingi ndani yake. Kwa njia hii hii kabisa, utu wema wako hufanya viwimbi vingi vya wema katika mioyo ya watu. Maneno mema huleta matendo mema. Neno jema hutuliza hasira, kama maji yazimavyo ukali wa moto. Au kama methali isemavyo, “Neno jema hutoa nyoka pangoni.” Ucheshi wako utaenea kila pahali kama nuru ya jua. Adabu au wema wako kwa mtu utamfanya awe na adabu au mwema kwako. Kwa njia hii wema utaenea kwa watu. Kinyume chake ni kwamba tabia mbaya husumisha chemchemi ya furaha.

• 1. Wakati nipendao kabisa; Wakati bora wa Afrika Mashariki

• 2. Lakini kilicho halali kwangu haramu kwa mwenzangu

• 3. Madhara ya kipupwe: Kipupwe laana kwa wasiovaa nguo

• 4. Baridi huzidi na uharabu wa mazao

• 5. Wakati wa kufanya kazi kwa bidii

Nakumbuka nilipokuwa mtoto nilipenda sana kufunikwa gubigubi, kukaa karibu na jiko, kupasha moto mikono na miguu yangu midogo, na nilivyotaka Mungu angalifanya mwaka wote kuwa kipupwe kisichokwisha! Kwa kweli, katika nyakati zote, mimi napenda sana kipupwe. Wakati gani mwingine mtu awezao kuupenda katika Afrika Mashariki? Kiangazi kina joto sana na masika yana mawingu mengi. Joto la kiangazi hunyong’onyeza mtu asifae neno. Mvua za kuchagiza, mabarabara ya matope na hewa isiyokunjuka hufanya maisha ya nje mabaya. Kipupwe ndio wakati tu ufanyao mtu kujiona aishi kwa furaha kabisa. Yapendeza kulala usiku kucha na kuamka asubuhi tukaota moto jikoni. Asubuhi, vinywa vyetu hufuka moshi kama magari ya moshi, je havifuki?

Nisemapo, napenda sana kipupwe, sisahau mtu aliye Ulaya achukiavyo kipupwe. Najua ataka sana kiangazi. Akipewa mwangaza wa jua kidogo hurukwa na akili kwa furaha. Atakimbilia ufukoni, avue nguo zake akaote jua. Sisi, katika Afrika Mashariki, tuna joto jingi mno kuliko lile la kuota. Twataka jua liburudike kidogo. Twataka kipupwe. Kwa hivi linipendezalo katika Afrika Mashariki halimpendezi mtu aliye Ulaya. Naam kilicho halali kwangu haramu kwa mwenzangu.

Lakini sitaki kipupwe kiwe na baridi kali, kama kilivyo nyakati nyingine. Itakuwaje kwa umati wa watu wetu wa bara wasio na desturi ya kuvaa nguo. Ngozi tupu za miili yao hazitazamiwi kuweza kuvumilia baridi nyingi. Kipupwe cha baridi kali kitadhuru jamaa zangu wa bara. Kwa manzili haya kipupwe ni laana kwa wasiovaa nguo.

Katika nchi nyingine za Afrika Mashariki, katika wakati huu vilele vya milima huwa na theluji. Vilele hivyo huonekana vizuri machoni na katika picha, lakini nyakati nyingine kipupwe huathiri sana wanadamu, wanyama na mimea. Pengine mazao huharibika. Kwa hivi kipupwe ni ishara ya kitu cha huzuni na kisicho faida. Lakini juu ya hivyo, kipupwe hustahili sifa zetu, kama si kwa kitu kingine, kwa kutuleta karibu na msimu.

Binafsi yangu, napenda kipupwe kwa sababu ya kipupwe chenyewe, maana wakati huo ingawaje ni dhiki nafanya kazi kwa bidii, sioni uchovu wala nyong’onyo.

• 1. Maongozi bora ya mama bora

• 2. Maongozi yake katika utoto

• 3. Maongozi yake baadaye

• 4. Mama hulinganishwa na walimu wa ulimwengu

• 5. Maongozi ya mama mbaya

• 6. Maongozi ya milele ya mama mwema

Mtoto huongozwa sana na mama yake. Mama mmoja mwema sawa na walimu wote wa ulimwengu. Nyumbani huwa kama sumaku katika mioyo ya wote, na nyota ya mwongozo katika macho ya wote.

Maongozi ya mama huanza siku ya kuzaliwa mtoto. Hawezi kujizuia kuiga aonayo. Kila neno kwake huwa mfano na mfano bora ni mama yake. Kumwiga kwake hakubadiliki. Mtoto hujifunza kwa mfano wa mama yake, akajitengeneza kwa kuiga desturi, usemi na tabia yake.

Mama mwema ni mwalimu wa kwanza naye ndiye mwenye mvuto mwingi kabisa kwa mtoto wake. Mfano mwema awekao mbele ya mtoto wake hutokea katika wakati ujao, ukaleta faida. Maskani yenye mama mwema ni skuli bora kabisa. Huko mtoto hujifunza masomo ya ukunjufu, saburi, kujitawala na maana ya kazi na utii. Mama mwema hufundisha somo la adabu vile vile. Hivyo kabla va mtoto kwenda skuli, amejifunza mambo mengi ambayo walimu wasingaliweza kuyafundisha.

Hata mtoto aendapo skuli, maongozi ya mama hudumu. Humwadilisha mtoto akampa mawazo safi na mema. Humfundisha kuwa mwangalifu na mwadilifu katika masomo yake wala hamruhusu kwenda na watu wabaya. Mwalimu wa skuli afundisha masomo kwa vitabu, lakini mama mwema afundisha kila neno lifaalo kwa maisha. Mwalimu wa skuli humpasa kufundisha watoto wengi, lakini mama yampasa kufundisha watoto wake mwenyewe tu. Basi si ajabu kwamba afanya kazi ya walimu wote wa ulimwengu.

Zaidi ya walimu wa skuli, pana mahakimu. Mahakimu hufundisha kwa sheria. Hawa si walimu wabaya. Kazi yao kubwa ni kufasiri sheria. Wacheka, lakini kama ujuavyo, sheria ni upanga wa makali pande zote. Hukata huku na huko. Mafundisho yake yana gharama kubwa, uchungu mwingi na hupoteza jina la mtu mara kwa mara.

Lakini mama akiwa mbaya, huwa mbaya mno kuliko mwalimu mbaya na sheria kali kabisa. Weka mtoto katika ulinzi wa mama mpuuzi, mjinga, na hapana elimu wala sheria baadaye itayoweza kuondoa uovu aliotenda. Mama akiwa mvivu na mwovu, watoto wake watavia tena watapotoka vibaya sana.

• 1. Raia ni nani?

• 2. Kusudi la kusitawisha watu

• 3. Haki za raia

• 4. Kazi za raia

• 5. Haki na kazi

Raia ni mtu aliyejiunga na watu kwa masharti fulani. Asitawisha maisha yake miongoni mwa watu, na watu wenyewe wasitawi kwa sababu ya kazi bora za raia huyo. Mndorobo ajifichaye mwituni hawezi kuitwa raia.

Sisi sote twataka watu wetu wasitawi, lakini hili hutegemea maendeleo ya kila raia. Mtu akiwa katika hofu ya mauti au ya hasara ya mali daima, hawezi kusitawisha ubora wake. Hali kadhalika kila raia akitenda apendavyo, patakuwa na machafuko na fujo kati ya watu. Hivyo kwa ajili ya usitawi wa kila mtu, na ule wa watu wote, raia hupewa haki fulani na baadhi ya kazi zikalazimishwa juu yake.

Raia hufaidi haki za hiari na za sheria. Ana hiari ya kufuata dini yoyote na kujifunza lugha yoyote. Raia akifikiri serikali haitendi vema, aweza kusema. Haki ya salama ya maisha na mali ni haki ya halali kwa wote. Serikali yapasa kulinda maisha na mali yetu. Raia ana haki ya kwenda popote apendako, kuanzisha kazi yoyote atamaniyo, kuoana na mtu yeyote aliye kufu yake na kuhudhuria mkutano wowote usiokuwa faraghani. Katika miliki za Kiingereza raia ana haki ya kuvota.

Kama pana haki za kufaidi, pana kazi za kutendwa vile vile. Uraia husisitiza mno kazi kuliko haki. Kazi zenyewe ni za hiari au sheria. Raia lazima atii sheria; kama hafanyi hivyo, huadhibiwa. Uaminifu serikalini ni kazi nyingine za raia. Lazima atumike katika nyakati za vita na lazima asaidie idara za serikali kama Polisi na nyingine. Ingawa haipendezi lakini ni kazi ya wajibu kwa raia kulipa kodi. Raia wengi wakiepa kulipa kodi serikali haiwezi kufanya kazi. Zaidi ya yote ni kazi ya kila raia mwaminifu kudadisidadisi, na kama hapana budi, kuonya serikali au watu akiona wanakwenda kinyume.

Haki na kazi hazijitegemei ila hutegemeana. Nidaipo kwamba mtu asiniue, hufasirika kwamba nisiue mtu. Kama kila mtu angaling’ang’ania haki zake mwenyewe lakini akaacha kuwatendea kazi wengine, pangalikuwa hapana haki iliyobaki kwa mtu yeyote mara moja.

Kusudi la haki na kazi za raia ni kusitawisha hali ya watu. Raia awapo mwaminifu katika kutenda kazi zake kama atakavyo sana kufaidi haki zake, nchi huwa imara huwa na umoja.

• 1. Uhusiano baina ya mwili na akili

• 2. Sababu ya uharibifu wa mwili

• 3. Dawa ni mazoezi ya mwili na mchezo

• 4. Mazoezi ya mwili ndiyo mwongozo peke yake

• 5. Faida za mazoezi ya mwili

Kuna methali isemayo, “Akili razini ni afya mwilini.” Twaambiwa waziwazi na methali hii kwamba lazima tuwe na mazoezi ya mwili na mchezo, nasi twaonywa kwamba tusitupe mwili ukaharibika kwa sababu ya kusitawisha akili. Twaweza kuwa na akili razini kama tuna mwili wa afya tu.

Kwa desturi watu wote huzaliwa na mwili wa afya, lakini baadaye kwa sababu ya desturi mbaya au kwa sababu ya ukosefu wa sulubu ya kiwiliwili, mwili huanza kuharibika. Ni dhahiri kwamba kitu kisipotumiwa, huoza. Kukomesha uharibifu huu, mwili lazima uzoezwe kila siku katika namna fulani ya sulubu ya mwili. Njia bora ni kwamba kazi zetu lazima ziwe na sulubu ya mwili, kama tuonavyo katika maisha ya mkulima, mhunzi au hamali.

Kwa sababu hii twaona kwamba mazoezi ya mwili yametiliwa mkazo mwingi sana katika idara zetu za elimu. Kusoma si kazi nyepesi. Hakutumii akili tu lakini mwili hutumiwa vile vile. Kama vyuo havisisitizi mazoezi ya mwili hapana shaka wanafunzi wake watakonda na kuwa magofu. Wanafunzi wengi wangeonekana wamezeeka kabla ya wakati wao. Wangekuwa na sura za kusawajika na miili dhaifu. Ni jambo la maana sana kulazimisha mazoezi ya mwili katika vyuo, kwa sababu wakati wa ujana ndiyo wakati wa kuweka msingi wa afya mwilini. Hakika kubwa ya jambo hili inapatikana katika methali nyingine maarufu isemayo kwamba “udongo upate ungali maji”.

Haikaidiki kwamba mazoezi ya mwili ya lazima huchukiza kwa wanafunzi mwanzoni. Husemwa kwamba nusu saa ya kuchezesha mikono na miguu nje haina manufaa kwa mtu yeyote, kwamba hufaa kwa onyesho na kwamba ni kupoteza wakati bure. Lakini fikira kidogo huonyesha kwamba ina manufaa mengi sana. Ingawa nusu saa ya mara moja au mara mbili kwa juma moja haileti faida papo kwa papo kwa mwanafunzi, lakini hufumbua macho yake aone faida za mazoezi ya mwili. Mazoezi ya mwili ni mwongozo na onyo kama mafundisho mengine yafundishwayo katika vyuo vya elimu.

• 1. Ni methali maarufu sana

• 2. Matumizi yake kwa mambo mbalimbali ya maisha

• 3. Yaonya utaratibu wa kazi

• 4. Tabia mbaya zikomeshwe mwanzoni

• 5. Tusidharau madogo

• 6. Lazima tujiandae mapema

Methali hii nyepesi lakini maarufu sana. Mamoja kwa sababu ya wepesi wake, tusiidharau.

Ni jambo lijulikanalo na watu wote kwamba ukuta wa nyumba upasukapo, lazima tuuzibe upesi. Tusipofanya hivyo mapema ufa utazidi nao utahitaji kazi kubwa ya kuutengeneza. Pengine ukuta huweza kufanya ufa mkubwa sana, hata ni vigumu sana kuutengeneza. Kweli iliyo juu ya ukuta ni kweli juu ya nguo, viatu, magunia, madaraja, meli na vingine. Dosari ndogo katika vitu kama hivi lazima zitengenezwe mapema.

Methali hii huweza kutumiwa kwa mambo mbalimbali ya maisha. Mtu akipatwa na ugonjwa, asiudharau, lakini amshauri upesi mganga. Hili litamwepusha na maumivu mengi ya wakati ujao na uharibifu wa fedha. Akidharau, ugonjwa waweza kuwa hauponyeki ukamtia katika mauti.

Dosari ndogo katika eropleni, mashine kubwa na magudi lazima zitengenezwe mapema, kama sivyo hazitatengenezeka.

Methali hii husema lazima tufanye kazi yetu kwa kawaida. Mwanafunzi akisoma masomo yake kwa kawaida, hufaulu kwa urahisi. Lakini akiacha masomo yake akajikalia bure, atajiona amezongwa na mashaka makubwa ya masomo. Yamkini hata kwa bidii zake, ataona shida kufanikiwa.

Tabia mbaya lazima zikomeshwe mwanzoni vile vile. Wazazi au walimu wakiona watoto wadogo wavivu au fedhuli, lazima wakanywe. Wizi wa kalamu au mpira wa kufutia ni neno dogo. Lakini lazima lizuiwe mapema. Kama sivyo mtoto aweza kuwa mwizi mkubwa. Watu wengi hunywa ulevi ili kujiburudisha, lakini ulevi huwalafua mara moja wakawa walevi wakubwa. Kwa hivyo tabia mbaya kama hizo lazima zikomeshwe mwanzoni.

Twaonywa na methali hii kwamba tusidharau madogo. Pengine madogo huwa makubwa yakazaa matata mengi. Imesemwa kweli kwamba “Ufa huzamisha merikebu.”

• 1. “Mambo Leo” ndilo gazeti nipendalo

• 2. Napenda habari zake za ukurasa wa kwanza

• 3. Habari za nchi ngeni zihusianazo na nchi yangu

• 4. Habari za safari

• 5. Picha za watu mashuhuri

• 6. Makala juu ya mambo ya serikali

• 7. Mashairi

Hivi karibuni nimeanza kupenda magazeti, na katika magazeti yote napenda sana “Mambo Leo.” Kwa hiyo baba yangu huninunulia kila mwezi. Kusema kweli, kama sipati gazeti hili mwisho wa mwezi najiona sina furaha. Lina mambo mengi mema hata laweza mara moja kuwa kipenzi kwa mtu yeyote alisomaye.

Mara nipatapo gazeti hili macho yangu hutazama maandiko makubwa katika ukurasa wa kwanza. Maandiko hayo hufunua habari muhimu za serikali. Kisha nasoma yafuatayo chini yake. Nikiona yapendeza nasoma mpaka mwisho.

Hili likiisha nasoma habari za nchi ngeni. Mambo muhimu sana hupata kutokea hapa yanayohusiana na ulimwengu na nchi yangu, kama biashara na mengine. Baadhi ya watu mashuhuri wa serikali au nchi mbalimbali husimuliwa hapa kwa ufasaha. Kwa ufupi nasema sehemu hii ndiyo nzuri katika gazeti nipendalo.

Kiu yangu ya ujasiri huzimwa mara moja na habari za safari za Sir Edward Twining, Gavana wa nchi yangu. Huwa kama nimerogwa nisomapo hotuba alizotoa katika majimbo na wilaya mbalimbali wakati wa safari zake. Sehemu hii haizimi kiu yangu tu lakini naona taarifa yake yote ina mambo muhimu sana. Hapa mvua imenyesha, pale jua kali, huku mazao yamevunwa, na huko yameharibika. Karibu habari za miji na vijiji vyote hupatikana katika sehemu hii. Habari kama hizo hunizima kiu zikanikomesha njaa.

Katikati ya gazeti hili hutokea picha nzuri za wenyeji mashuhuri au mambo makubwa. Maelezo chini ya picha hizi rahisi sana kufahamika. Ndugu zangu hucheka sana ninapowaeleza ni za kina nani au kitu gani.

Tena, makala juu ya mambo ya Serikali Kuu na tawala za wenyeji hupigwa chapa katika gazeti hili mara kwa mara. Makala haya yana masomo mazuri sana, na ingawa sina nafasi ya kusoma yote, lakini kila nipatapo nafasi ya kusoma hunipendeza sana. Kisha nasoma habari za michezo na mashindano yake.

Ukurasa wa mwisho una mashairi. Huu huchukuwa wakati wangu mwingi kwa sababu katika kazi zote za maandiko, mashairi yamenivuta kabisa. Hunifurahisha kuyasoma na kuyakariri. Yana uzuri wa ajabu katika mpango, lugha na fikira iliyo ndani yake.

• 1. Tofauti ya dhahabu na madini mengine

• 2. Matumizi ya methali hii katika mambo mengine ya maisha

• 3. Methali yenyewe yasemaje

• 4. Tusidharau kutahadhari

• 5. Sura mbaya kwa nje

Tamthili ya methali zote methali hii ni matokeo ya maarifa barabara.

Dhahabu ni madini bora ing’aayo. Lakini kwa hili hatuwezi kusema kwamba kila king’aacho ni dhahabu. Kitu king’aacho huweza kuwa dhahabu au huweza kuwa si dhahabu. Methali hii yasema kwamba tusifikiri vitu vyote ving’aavyo kuwa dhahabu. Kuna madini zing’aazo kama dhahabu lakini hazina maana. Shaba iliyokwatuliwa, madini zilizoghushiwa na dhahabu za kuiga hung’aa kama dhahabu; lakini si dhahabu. Mng’ao wa madini una hadaa mara kwa mara, hivyo tungeangalia sana katika kupambanua dhahabu na shaba, madini zote mbili zing’aapo.

Methali hii husema kweli katika mambo mengine ya maisha. Kuna watu wengi waonekanao kuwa wastaarabu na bora. Lakini kwa kweli ni maayari. Waweza kudhani mtu aliyevaa libasi nzuri kuwa tajiri; lakini kwa kweli aweza kuwa maskini. Katika nguo vile vile hariri ya kuiga hufanana na hariri halisi, na kama hatuangalii, twapunjwa. Ukinunua kitabu kwa sababu kina jalada zuri tu, utajuta mara moja. Katika sanaa vile vile, sanaa zisizo maana huonekana mara kwa mara nzuri kama sanaa hasa. Lakini lazima tupambanue baina ya vitu hivi viwili. Hali hii hii imo katika vitu vya chakula. Uto wa nyama hufanana sana na samli safi. Basi kama huangalii, mfanyabiashara hukupunja kwa kukupa uto wa nyama kwa kukutoza thamani ya samli.

Methali yenyewe yasema kwamba sura huhadaa mara kwa mara. Kwa hivi tusitegemee sura nzuri tupu, lakini lazima tujaribu kugundua ubora wa watu au vitu. Yatuonya kuangalia katika kupambanua chema na kibaya, dhahabu na shaba na nafaka na kapi. Kama hatuangalii katika jambo hili, itatupasa kujutia uchaguzi wetu mbaya.

Lazima tutie sana maanani methali hii, lakini tusikithiri kujihadhari. Ingawa vyote ving’aavyo si dhahabu, vyote ving’aavyo si shaba. Kwa hivi tusituhumu kila kitu king’aacho. Kama uzembe katika kupambanua vitu au watu ni kosa, kukithiri kujihadhari katika jambo ni kosa vile vile. Tukituhumu mara kwa mara ubora wa mtu au kitu, maendeleo yetu yatakoma. Maisha yametegemea tumaini na uthabiti. Hivyo tusidhani mtu yeyote au kitu chochote kuwa hakina maana mwanzoni.

• 1. Nasaba bora

• 2. Ushirikina na kuabudiwa na watu

• 3. Mazungumzo ya dini chini yangu

• 4. Tamasha karibu yangu

• 5. Maangamizi na uzee wa huzuni

Nilizaliwa na nasaba bora. Mbingu ni baba yangu na Ardhi ni mama yangu. Tangu utotoni mchana nimevaa nuru na usiku nimejifunika giza. Kinyume cha viumbe wengine, nala kwa miguu badala ya kinywa. Hii ndiyo desturi yetu sisi miti. Kinywa hutumika kwa kusema tu kama kifanyavyo leo kwa kusimulia hadithi ya maisha yangu. Mtaona ajabu, lakini ndivyo nilivyoumbwa. Nami najivuna kama wajivunavyo viumbe wengine.

Nilianza maisha yangu miaka thelathini iliyopita. Huu si umri mkubwa kwa mti. Lakini ni mkubwa wa kutosha mkisikia mambo yaliyonipata. Nilipokuwa na umri wa miaka mitano mvua haikupatikana, Watu walianza kudhikika, nami nikakaribia kufa.

Umri wangu ulipokuwa miaka kumi palitokea dhoruba kali sana. Miti iling’oka, na nyumba kadha wa kadha zikaharibika. Mimi peke yangu ndiye niliyejizuia kwa nguvu zangu zote. Kusema kinaganaga, niliokoka kufa tu, si majeraha. Tawi langu moja lilivunjika nikaona uchungu mwingi sana. Wakati tawi lilipokuwa likianguka, lilipiga nyati aliyekuwa chini ya kivuli changu, watu wakapata nyama ya kula. Tukio hili liliamsha ushirikina wa watu tangu siku ile. Mtu mmoja aliyezoea kuabudu mizimu, alianza kuniabudu maana mti aliokuwa akiabudu kwanza ulikuwa umekwishang’oka.

Kwa kumfuata mtu huyu, watu wengine walianza kuniabudu vile vile, sijui kwa nini. Mwaka uliofuata matukio hayo mvua nyingi ilinyesha watu wakafurahi sana. Baadhi yao waliamini kwamba mvua ile ililetwa na ibada yangu nikafanywa mzimu mkubwa. Katika mwaka wangu wa kumi na tano palikuja hatibu mkubwa sana mjini kivuli changu kikachaguliwa kuwa mahali pa mazungumzo ya dini. Watu wa pande zote walikuja nikawa mahali pa haji kama Yeruselemi na Makka.

Tamasha kubwa za dini zilifanywa chini yangu nikawa katika utukufu kwa muda wa miaka kumi na mitano mfululizo. Kisha mambo yaligeuka. Siku moja watoto walikuwa wakicheza bui katika mti uliokuwa karibu na mimi. Walikuja kwangu wakaanza kucheza mchezo huo huo katika matawi yangu. Watoto kumi walisimama juu ya tawi moja. Tawi lilivunjika kwa sababu ya uzito wao; watoto wawili katika hao wakafa. Watu walichukizwa na tukio hili lakini waliendelea kuniabudu. Palikuwa na shida ya mvua katika mwaka huo huo. Na baya kuliko yote, ilikuwa ni ajali ile iliyotokea kwa watoto wale wawili. Tangu siku ile watu walinituhumu kwamba mashetani waovu walikuwa katika shina langu.

• 1. Furaha ya kuiona na kuipanda

• 2. Hufanya hifadhi kwa adui

• 3. Hutoa maji, madini, miti na vingine

• 4. Imara ya ardhi

• 5. Makao ya wanyama na mapango ya ibada

• 6. Uzuri mkubwa wa milima

Husemwa kwamba milima huonekana mizuri kwa mbali. Hili ndiyo kusema kuwa milima huonekana mibaya tuikaribiapo? Yaweza kuwa kweli kwamba milima ni mkusanyo wa mawe na vumbi na misitu na miti. Milima ni sanaa moja katika sanaa nzuri kabisa za Maumbile. Hupendeza kutazama na kupanda. Furaha ya kupanda milima kubwa sana. Mtu huanguka akatoka damu kisha hupanda tena, lakini katika haya yote ipo furaha. Kwa furaha hii watu wengi wamefanya majaribu ya hatari kabisa ya kukwea vilele virefu vya milima. Majaribu mengi yamefanywa ya kupanda kilele cha Kilimanjaro, mlima mkubwa sana wa Afrika, na japo watu wadogo kama sisi hatuwezi kutenda ujasiri mkubwa kama huo, twaweza kupata fungu letu la furaha kwa kupanda kilima kilicho karibu yetu.

Zaidi ya kutupa furaha hii, milima hufaa sana. Ni ukuta imara kwa mashambulio ya adui. Hutukinga na tufani au pepo za baridi zitokazo upande mwingine. Milima mingine mirefu sana. Theluji huganda mara kwa mara juu ya vilele vyake. Hivyo hewa ya joto huburudika upepo mzuri ukapepea nyandani. Katika kiangazi, kwa sababu ya hali ya jua, theluji huyeyuka ikatiririka kingoni mwa milima hiyo. Milima hutupatia hifadhi, hewa ya kuburudisha na maji. Hufanya mito mikubwa. Hutupa madini mengi, aina mbalimbali za matunda, mimea ya dawa na miti.

Kando ya milima huota misitu mikubwa. Misitu hii ni makao ya wanyama waletao katika Afrika Mashariki wawinda wa nchi mbalimbali. Twapata ngozi, pembe na meno. Tunu hizi huongeza utajiri wa nchi. Wanyama katika msitu ni akiba kubwa ya chakula. Wandorobo huishi kwa chakula hiki. Hupatikana mapango ya ibada milimani vile vile.

Husadikiwa kwamba milima huimarisha ardhi, yamkini kwa sababu hii, yasemwa milima haikutani. Haiachi kazi yake hata kidogo ikakutana kwa maongezi ya uvivu. Mambo kama haya ya maumbile hutatiza akili ya mwanadamu.

Shani moja katika shani bora kabisa ulimwenguni ni mlima mrefu ukikaa vizuri chini, na kilele chake kiking’ara juu kwa nuru nzuri ya jua. Milima hutuongoza kuona utukufu, nguvu na uzuri wa ulimwengu.

KuanDika insha huonekana kugumu sana kwa wanafunzi. Sababu ya kuwa hivi ni ukosefu wa mwongozo mwema na ujasiri ndipo wanafunzi wengi Waafrika wakashindwa kuandika insha. Mwongozo kama huo haukosi kuwako kwa lugha ya Kiingereza bali haujawako kwa Kiswahili. Kwa manzili haya pana udhuru wa kutosha wa haja ya kuwako maonyo ambayo yatasaidia wanafunzi ambao bado hawajaweza kushinda mashaka ya Kiingereza.

• 1. Kusudi la kuandika insha.

  Kusudi la kuweka uandishi wa insha katika oradha ya mafundisho ya chuoni lina maana mbili:

  (1) Kujua kama mwanafunzi aweza kuwaza kidogo tena aweza kujenga mawazo yake vema na (2) kujua kama aweza kusema mawazo yake kwa ufupi na kwa lugha iliyo wazi na nyepesi kufahamika vizuri na kila mtu.

  Si faida kwa mtu yeyote kujua neno ila aweze kulieleza kwa wengine. Dhahabu haina maana ikiwa katika ardhi. Kusudi la insha ni kushawishi au kuongoza; kuzungumza au kustarehesha; au kuandika makala ya kupiga chapa na kadhalika, ili ile dhababu iliyo katika moyo wake mtu ipate kuonekana.

• 2. Elimu ya kuandika insha.

  Twakumbushwa taaluma ya kuandika kwa shairi maarufu la Pope lisemalo:

  “Urahisi hasa wa kuandika huja kwa bidii, si bahati;

  Na wachezaji bora ngomani ni wale ambao wamejidhatiti.”

  Hapana elimu ipatikanayo pasipo taaluma, tena hususan ile ya kuandika insha. Bila ya shaka taaluma ya kuandika insha hutaka bidii; nayo huchosha mara kwa mara. Lakini yampasa mwanafunzi kuandika insha kadhaa kabla ya kuweza kuandika kwa wepesi. Ufasaha wa kuandika haupatikani kwa kusoma tu. Hana budi kujaribu kuiga waandishi mbalimbali kwa kuandika insha. Kwa taaluma ya kuandika peke yake ndipo awezapo kujua jinsi ya kutangua maneno yaliyo hafifu au yasiyofaa. Hata mpango wa mambo mbalimbali ya insha hupatikana kwa taaluma ya daima. Kwa maneno mengine, insha ni taaluma kwa waandishi kama ilivyo taburu kwa askari. Lazima mtu aandike insha nyingi kabla ya kuwa mwandishi mwema.

• 3. Utunzi wa insha—

  Kuna sehemu tatu za insha:—

  (i) Utangulizi. (ii) Maelezo. (iii) Mwisho.

• 1. Tabia ya kupenda nchi zetu

• 2. Uzalendo na udugu wa ulimwengu

• 3. Uzalendo wa kweli na wa uwongo

• 4. Uzalendo kitalini na maandikoni

Kwa neno zima uzalendo ni mapenzi ya nchi. Mapenzi haya hayafanyiki kwa njia za kubuniwa na watu lakini yamekwisha tangulia kuwa katika mioyo yetu. Uzalendo ni tabia ya maumbile, nasi tunayo toka wakati wa kuzaliwa. Twafikiri habari za nchi zetu kama tufikirivyo habari za baba na mama zetu. Adamu alitoka ardhini. Kwa hivi kila mtu hujali sana pahali alipozaliwa.

Baadhi ya watu hawakubali nao watayari siku zote kupinga pishi ya hoja zako kwa ukufi wa hoja zao. Wao hufikiri kwamba uzalendo ni maono ya ushupavu, na dalili ya uchache wa ustaarabu wa moyo. Kwao uzalendo ni imani ya kishenzi, kwa sababu hutenga kando nchi nyingine. Wadai kwamba mtu lazima apende ulimwengu mzima na watu wote wa dunia kama ndugu zake. Wazo la udugu wa ulimwengu hufanya kila mtu kuwa raia wa dunia si wa pahali pake padogo, pajulikanapo kama nchi yake. Lazima tuseme kweli kwamba wazo la udugu wa ulimwengu ni bora kwa makisio lakini kwa matumizi haliwezekani. Bora katika watu ni yule apendaye nchi yake kwanza. Pana mashaka makubwa kama mtu aweza kuwa amini katika mapenzi ya udugu wa ulimwengu bila kupenda nchi yake. Ikiwa hivyo, uzalendo huthubutisha ubora wa kupenda sehemu ya ulimwengu ambayo ndani yake tumezaliwa.

Mapenzi ya mtu ya nchi yake hayaonyeshi chuki ya nchi nyingine za ulimwengu. Uzalendo wa uongo ndiyo utufanyao kuchukia nchi nyingine. Aidha, lazima tupende nchi zetu kwa sababu ya nchi zenyewe. Pasiwe na kusudi baya au la choyo nyuma yake. Kuna uzalendo wa uongo vile vile ambao ni hila tufanyayo kwa makusudi yetu wenyewe ya choyo kwa sababu ya nia mbaya za kujitajirisha sisi wenyewe. Uzalendo wa kweli hutokana na mapenzi yasiyo choyo ya nchi zetu na heshima yetu ya historia na malezi. Uzalendo usitufanye kujiona kwamba sisi ni watu azizi ulimwenguni na makabila mengine yote si kitu.

Mapenzi ya nchi zetu huonekana kama maono bora, lakini hayana maana kama hayachukuani na matendo. Uzalendo wa matendo tu ndiyo wenye thamani yoyote nchi iwapo katika hatari ya shambulio la adui. Mapenzi ya mtu ya nchi yasiyo matendo yaweza kuwa mema katika nyakati za amani, lakini katika nyakati za vita uzalendo huthubutisha unyofu wake katika kitali.

• 1. Wastani wa wazee wetu

• 2. Mavazi, chakula, mapambo

• 3. Wastani katika maadhimisho

• 4. Ushindani wa wanawake

• 5. Furaha huja kwa maisha ya wastani tu

Matumizi ya wastani na mawazo mema ni dalili za maisha ya furaha. Watu wakubwa wote wa ulimwengu wamesisitiza juu ya maisha ya wastani. Matumizi ya harija hufilisisha, hayasitawishi. Wazee wetu walikuwa watu wa wastani sana katika maisha. Walikuwa na haja chache lakini walikuwa na furaha. Walikaa mapangoni au katika vibanda vidogo, walivaa ngozi au mavazi ya wastani, wakala chakula cha kawaida. Walifurahi wakaridhika sana na maisha yao ya wastani. Lazima pawe na wastani katika mambo yote ya maisha. Mavazi yetu lazima yawe na wastani kwa kitambaa na kwa namna. Chakula chetu lazima kiwe cha wastani lakini kitie afya. Mapambo yetu lazima yawe ya faraja yasiwe ya fahari. Nyumba zetu zaweza kuwa za faraja lakini za wastani. Vitu vyote vya faraja lazima viwe vya wastani iwezekanavyo.

Tena yatupasa kujifunza wastani katika maadhimisho yetu. Twatumia mali yetu pasipo kuwaza katika maadhimisho ya arusi, katika chakula, nguo na sherehe. Tuna harija ya fedha wakati wa Idi au Sikukuu. Twamimina mifuko yetu kwa mazishi ya jamaa. Hili halifasiri kwamba hatupasi kujifurahisha kwa sababu njema.

Wastani hupingana na fahari na anasa. Twavaa mavazi ya siku hizi, si kwa sababu yatupa furaha kubwa, lakini kwa sababu wengine wapate tuajabia. Twaweka mapambo ya mitindo mipya kabisa katika nyumba zetu si kwa sababu ya faraja zaidi ila kwa kuonyesha utajiri wetu. Lakini hapana mwisho wa fahari na anasa. Kila tuzidipo kuzipata twazidi kuzitamani. Anasa na fahari hazituridhishi, lakini wastani hutupa amani mioyoni mwetu.

Wanawake hushindana kwa mavazi yao. Kanga, mabuibui, marinda, viatu, soksi, mifuko, miavuli, kofia na vingine hugeuzwa ajabu kwa mawazo ya wanawake. Pana mifano kwamba waume wapendapo wastani wake wao hupenda fahari. Wanawake lazima wajifunze ubora wa wastani.

Wastani hutupa furaha, lakini anasa hutupokonya. Wastani huleta amani moyoni, lakini fahari huifukuza. Wastani hutupa ridhaa, lakini anasa hutunyang’anya. Libasi ya urembo haizidishi furaha yetu hata chembe, ila pengine hupingana na mwendo wetu. Twalipa fedha nyingi kwa anasa zetu. Walakini, wastani kwa sababu ya wastani peke yake hutufurahisha. Hupunguza wakati, gharama na kazi ambayo huweza kutumiwa kwa usitawi wako mwenyewe, na kwa maendeleo ya nchi yako.

• 1. Nguo nzuri hazitukuzi mtu kuwa muungwana

• 2. Sifa za muungwana

• 3. Moyo wa uvumilivu na adabu

• 4. Amini na mnyofu kwa neno na tendo

• 5. Tabia njema kwa wageni na marafiki

• 6. Matokeo ya uungwana wa kweli

Wazo la watu wengi juu ya muungwana ni kuwa mtanashati, au labda, mtu arifu mwenye cheo kwa watu. Lakini nguo nzuri hazitukuzi mtu kuwa muungwana. Tamthili ya hili ni kwamba nguo ni kama ngozi ya mtu au mnyama; au hasa ni duni sana kuliko ngozi au manyoya. Ngozi ya simba haiwezi kufanya punda kuwa simba. Uungwana wa kufanywa na mshoni ni mzaha, si uungwana wa kweli. Neno muungwana lina maana kubwa zaidi kuliko nguo nzuri au adabu nzuri au elimu nzuri. Twatumia vibaya neno hili tulitumiapo kwa mtu yeyote aendaye kwa miguu miwili. Uungwana hauhusiani na kuzaliwa na watu bora, au utajiri au sura. Huhusiana na taamuli au maadili kadha wa kadha ya akili na wema.

Kwanza muungwana hawezi kuudhi wala kudhuru mtu kwa neno au tendo lake, au hata kwa tazamo lake. Ana moyo wa uvumilivu naye huweza kusikiliza kwa makini maono ya wengine, bila kujaribu kulazimisha maono yake kwao. Ni karimu, mnyofu na amini katika tabia yake kwa wengine. Hapendi kujionyesha alivyo tajiri au alivyoelimika. Kwa kweli, ajua werevu wa kuficha maadili yake mwenyewe. Hajisifu wala hapendi maono yake mwenyewe. Kwa hivyo, ni msikilizaji mwenye saburi kuliko msemaji ajisifuye mwenyewe. Tabia yake njema naye tayari kusaidia, lakini hana makuu wala unafiki. Mnyofu katika kila asemalo au atendalo. Hajisifu kwa matendo yake wala hadunishi matendo ya wengine kwa wivu. Hutakia wote heri wala hana undani na mtu hata mmoja.

Tamthili kama hii juu ya muungwana huweza kutia wazo la udhaifu moyoni. Lakini sivyo kabisa. Muungwana asipodhuru mtu yeyote, haionyeshi kwamba hana nguvu ya kufanya dhara. Haudhi wala hadhuru mtu yeyote, kwa sababu ajua kwamba ushenzi kama huo ni kinyume cha uungwana. Ajua heshima ya mtu naye humheshimu kama mtu.

Tabia yake njema kwa wageni na jamaa zake vile vile. Mwema kama baba, mwaminifu kama rafiki na msaidizi kama ndugu siku zote. Hutenda tena hujiendesha kama raia mwadilifu, ajuaye kazi na madaraka yake kwa watu. Huchukuana na watumishi wake kwa mapenzi, huruma na upole. Huheshimu heshima yake na kwa sababu hiyo huheshimu heshima ya wengine.

• 1. Methali ya hekima

• 2. Hutumika kwa afya

• 3. Kutahadhari na maambukizo

• 4. Hutumika kwa mambo mengine ya maisha

• 5. Methali zinazolingana

• 6. Mlingano wa hadhari na tiba

Hii ni methali ya hekima sana. Hutumika katika nchi zote na makabila yote. Katika kila pahali ulipo, methali hii ifanye kama hirizi yako au ngao ya mwili wako.

Hufaa hasa kwa afya. Yakupasa kutahadhari na ugonjwa. Haifai kuachilia ugonjwa ushambulie mwili wako na halafu kuuponya. Afadhali kujikaga ndui kwa kuchanja chale kuliko kufanya bidii ya kujiponya baada ya shambulio lake.

Serikali hushika methali hii nayo huzuia maambukizo kwa kudumisha hali ya usafi na kwa kuchanja watu. Kama isingeangalia, maambukizo yangetokea. Halafu kazi ya kuyakomesha ingekuwa ngumu mara nyingi sana kuliko kazi ya kuyazuia.

Methali hii hutumika kwa mambo mengine ya maisha vile vile. Heri kuepuka maovu kuliko kufikiri kutokana nayo baada ya kuyaingia. Afadhali kutahadhari kabisa na moto katika nyumba au chombo kuliko kungojea mpaka moto utokee ndipo uanze kuuzima. Wazee wenye busara hulea watoto wao vizuri; lakini wazee wajinga huachilia watoto wao watende watakalo, wakifikiri kwamba wataweza kuwarudi halafu. Basi, kwa kweli, marudi huwa na taabu kubwa sana baadaye. Serikali ikiachilia matendo ya uasi ya jamii au watu fulani mwanzoni, kwa matumaini ya kuyarudi halafu, ingekabiliwa na taabu mara moja.

Kuna methali nyingine zithibitishazo methali hii. “Fungato hainyong’onyezi mikono,” ina maana hii hii. Methali nyingine hutuonya kujenga nyumba tutie na mlango wa kufunga.

Hadhari haigharimu sana kuliko tiba. Hupunguza wakati na gharama. Hadhari nyepesi sana kuliko kujiponya. Wakati wa kufanya hadhari huna wasiwasi pia waweza kufanya mashauri yako polepole na vizuri. Mashaka ya kujiponya yakabilipo, mtu hufadhaika akafanya mambo kwa haraka. Hadhari haina maumivu; lakini kujiponya kuna maumivu mengi. Hadhari ina matumaini mengi sana kuliko kujiponya. Kago la kuchanja litazuia kabisa ndui; lakini mara shambulio la ndui likitokea, hapana ahadi ya kupona. Huweza kuleta hata mauti.

Kwa hivi kila mtu mwenye busara lazima atahadhari na magonjwa na mashaka. Maisha yetu machache sana. Hatuwezi kuwa na wakati mrefu wa kujiponya mara kwa mara. Kwa hivyo, “Tahadhari” ni neno la siri la kutujulisha habari za maisha yetu.