Pedes disyllabi sunt numero quattuor. pyrrichius ex duabus brevibus temporum duum, ut deus; sed hunc alii hegemona appellaverunt, alii dibrachyn, alii pariambum. | spondeus ex duabus longis temporum quattuor, ut heros. iambus ex brevi et longa temporum trium, ut dies. trochaeus ex longa et brevi temporum trium, ut Roma; sed hunc alii chorium appellaverunt, alii cordacem.

Pedes trisyllabi numero sunt octo. tribrachys ex tribus brevibus temporum trium, ut Helena; sed hunc alii trochicum appellaverunt, alii pygnoma, alii brachysyllabon: Cicero eundem in Oratore etiam trochaeum appellavit. molossus ex tribus longis temporum sex, ut Aeneas; hunc alii hippion appellaverunt. bacchius ex brevi et duabus longis temporum quinque, ut Athenae. palimbacchius ex duabus longis et brevi temporum quinque, ut natura. anapaestus ex duabus brevibus et longa temporum quattuor, ut nebulae. dactylus ex longa et duabus brevibus temporum quattuor, ut Romulus. ∥ amphibrachys ex brevi longa et brevi temporum quattuor, ut dicaris; et hunc alii mesiten, alii scolium appellaverunt. creticus ex longa brevi et longa temporum quinque, ut sanitas; et hunc alii amphimacrum appellant.

Tetrasyllabi pedes sunt numero sedecim. proceleumaticus, qui fit ex duobus pyrrichiis, id est ex quattuor brevibus syllabis, et est temporum quattuor, ut habilior. dispondeus, qui fit ex duobus spondeis, id est ex quattuor longis syllabis, temporum octo, ut Maecenates. ionicus minor, qui fit ex pyrrichio et spondeo, id est ex duabus brevibus syllabis et duabus longis, temporum sex, ut Diomedes. ionicus maior, qui fit ex spondeo et pyrrichio, id est ex duabus longis et duabus brevibus syllabis, temporum sex, ut Iunonius.

Ars quid est? Vnius cuiusque rei scientia. Artium genera quot sunt? Tria. Quae? Sunt quaedam animi tantum, quaedam corporis, quaedam animi et corporis. Quae sunt animi tantum? Hae sunt, poetice, musice, astrologice, grammatice, rhetorice, iuris scientia, philosophia. Quae sunt corporis? Iaculatio, saltus, velocitas, oneris gestamen. Quae sunt animi et corporis? Ruris cultus, palaestra, medicina, μηχανιϰή, τεϰτονιϰή. Quae sunt ex his, quas veteres aliis nominibus discreverunt? Καϰοτεχνία, ψευδοτεχνία, ματαιοτεχνία. Καϰοτεχνία quae est? Oratoria. Quare ϰαϰοτεχνία? Siquidem malitioso astu in id quod persuadere quaerit intenta plerumque ad pervertendam nititur veritatem. ψευδοτεχνία item quae est? Quae animos hominum sensusque quadam specie veritatis in-Iudit, veluti est pictorum et praestigiatorum genus? Quid est ματαιοτεχνία? Quae difflciles quidem res, non tamen usui necessarias facit, ut puta veluti sunt sphaeropaectae, funambuli ceterique huius modi.

Grammatica quid est? Scientia interpretandi poetas atque historicos et recte scribendi loquendique ratio. dicta autem ἀπὸ τῶν γραμμάτων, [id est ab his litteris]. Vnde incipere debet? Quidam [etiam] a voce coeperunt alii a litteris, alii a syllabis, alii a casibus, nos autem a definitione. Qui tamen coeperunt melius? Vtique qui a definitione vel a litteris. nam vox naturalis est et sine grammatica communis etiam cum imperitis. ∥ Grammaticae autem officia quot sunt? Quattuor. Quae sunt? Lectio, enarratio, emendatio, iudicium. Lectio quid est? Secundum accentus et sensuum necessitatem propria pronuntiatio. Enarratio quid est?

Etsi scio te omni studio atque virtute in hoc maxime laborare, ut oratorem te perfici velis, et hoc unum in animo volvere, quo avo et quo patre sis natus, dies noctesque insistere, ut eloquentia senatoriam cumuiles dignitatem (quid enim pulchrius disertissimo praetore? aut quid sublimius eloquentissimo consule?), tamen arbitror ab ilia virtutum omnium via aliquando in diverticula flectendum discendumque esse praeterea aliquid, pedetentim tamen et tantum, quantum oratorem et non valeat avocare et possit ornare. cogita enim te de omnibus bonis artibus iudicaturum et, quanto dignitate omnes homines anteieris, tanto scientia debere praestare. accipe igitur Horatiana metra, quae saepius flagitasti. nam quid refert hunc poetam imitari, tenere, diligere, si non omnes virtutes eius penitus cognoveris? quare necessario altius et ab ovo mihi, ∥ quod aiunt, repe|tenda res est, ut de metris ipsis principalibus ante percurram, quo magis haec quibus intendimus in aperto esse possint. sed, ut ille ait, carptim, ut quaeque memoria digna videhantur, de multis auctoribus excerpta perscripsi. quod si onmia velis cognoscere et nomina et genera metrorum, cum tibi ab oratoria otium fuerit, veteres lege musicos, id est, nt ait Lucilius, archetypos, unde haec sunt omnia nata.

DE LITTERIS VOCALIBVS

Igitur ut a certo initio auspicemur, de litteris vocalibus pauca dicam, simul ne onerare te videar, cum artem grammaticam et intellexeris apud me et memoriae mandaveris diligenter, praesertim cum satis meminerim me tibi omnem summam metrorum brevitate pollicitum. ergo omissis omnibus quae iam nosti admonendus es vocales nostras dichronas esse, hoc est et produci et corripi.

Inter libros latinorum grammaticorum, qui a. 1493 a Georgio Merula Bobii inventi et proximis deinde annis e Bobiensibus codicibus descripti et editi sunt, de qua re dictum est praef. gramm. latin, v. I p. VIII, duo fuerunt de arte metrica libri, qui Atilii Fortunatiani nomine inscripti sunt, unus Caesii Bassi. e quibus Fortunatianus in principe editione Terentiani Mauri a. 1497 Mediolani facta commemoratur. nam in publicis litteris Ludovici Mariae Sfortiae, ducis Mediolanensis, a. 1496 datis et illi editioni praemissis inter sex grammaticos, quos ‘auctore doctissimo quondam viro, domino Georgio Merula Alexandrino, Georgius Galbiatus eius amanuensis invenerit atque ex squalore et situ eruerit, atque eos in presenti in communem studiosorum utilitatem tradere impressurae statuerit ex litteris Longobardis in usitatos caracteres sua manu et vigiliis transcriptos’, ponitur ‘Fortunatianus de carminibus Horatii’. Caesius Bassus a Raphaele Volaterrano in commentariorum urbanorum libro quarto f. 56 ed. Rom. a. 1506 inter libros a. 1493 Bobii repertos, quorum bona pars annis proximis a Thoma Phaedro sit advecta in urbem, nominatur, ‘Terentianus Maurus de litteris syllabis et metris omnis generis: Cesius: Bassus: Velius longus de orthographia’.

Primum autem illi libri editi sunt a Iano Parrhasio Mediolani a. 1504: cf. praef. gramm. lat. v. IV p. IX. in hac editione ea quae hue pertinent ita exhibita sunt, Atilii Fortunatiani ars.

Quamquam de litteris et syllabis multiplex sit copiosusque tractatus, tamen is|magis appetendus a nobisque susceptus est; qui ad dimensionem pedum metrorumque perducit.

Igitur litterae aut vocales dicuntur aut consonantes: vocales V, a e i o u; consonantes vero reliquae omnes, quarum aliae semivocales, aliae mutae. semivocales sunt VII, f l m n r s x, mutae VIIII, b c d g h k p q t. sed ex vocalibus i et u pro consonantibus habentur, cum vel secum iunctae fuerint, ut Iuno vita, vel aliis vocalibus praepositae, ut Ianus Venus, hoc etiam i amplius praestat, quod in uno sermone inter duas posita vocales duplicis fungitur loco, ut Troia Maia. ∥ de consonantibus l et r, cum in eadem syllaba consonantibus postponuntur, ut clarus frater, saepe deficiunt. s etiam aliquotiens de metro excluditur. x semper pro duplici babetur, z vero non numqum. h interdum consonantis fungitur loco, interdum adspirationis.

[De syllabis longis et brevibus] Quae cum ita sint, ex his aut unius vocalis enuntiatione, ut a, aut conexione litterarum, ut prae, syllaba procreatur, scilicet aut brevis aut longa aut communis. brevis est quae correptam vocalem habet, ut amor, [et non desinit in os, quam genetivus producit, et monosyllabum dos] et non desinit in II consonantes, ut ars, vel in unam duplicem, ut pix, | vel in i inter duas vocales constitutam, ut aio. longa vero est cui quattuor ista contingunt, quibus indiget brevis, ut dos ars pix aio.

M. Claudii Sacerdotis artium grammaticarum libri duo e codice Bobiensi, nunc Vindobonensi 16, primum editi sunt ab Eichenfeldo et Endlichero in analectis grammaticis Vindobonae a. 1837. codicem accurate descripsit Endlicherus cod. philolog. latin. bibl. Palat. Vindobon. p. 215 sqq.: cf. gramm. latin. v. IV p. VII. de ea autem parte codicis, in qua Sacerdotis libri scripti sunt, editores Vindobonenses haec indicaverunt in praefatione p. I, ‘implet tractatus noster octo et viginti folia membranacea (112–139) seculo septimo vel ineunte octavo, charactere longobardico, forma, quam in folio minori aiunt, scripta. – sane dolendum Sacerdotis opusculum non integrum, sed quaternionibus tribus mulctatum ad aevum nostrum pervenisse. desunt nimirum quaterniones priores duo, itemque quaternio quintus. quinti iacturam, quae in librum secundum incidit, equidem moderatius ferre possemus, quoniam contenta libri secundi Sacerdotis cum Probi catholicis mire consentiunt; prioribus duobus vero amissis, simul Sacerdotis nostri de nomine fere, omnis et de pronomine intercidit doctrina’: et in adnotatione ad primum librum p. 1, ‘incipit quaternio signatus pro tertio (III) ab ipso librario. desunt igitur hic priores I et II, si minus toti, saltem ex parte destinati Nostro, nunc ἀϰεϕάλῳ’. itaque primum ex numeris, qui in quaternionibus scripti sunt, apparet Sacerdotis libros olim ab iis grammaticorum libris, qui nunc ante eos in codice positi sunt, separatos, postea demum cum illis coniunctos esse. deinde cum tres membranarum facisculi perierint, in quinto quidem quaternione. qui in secundo libro deest, hand dubie ea quae in catholicis Probi p. 10, 19–25, 12 leguntur scripta erant.

Mallii Theodori librum primus edidit I. F. Heusingerus, cuius duae sunt editiones, altera e codice Guelferbytano, in quo librum antea nondum editum invenerat, facta Guelferbyti a. 1755, altera lectionibus duorum codicum Parisinorum, quos Ruhnkenio auctore Musgravius excusserat, aucta et amplioribus ipsius Heusingeri et Ruhnkenii adnotationibus instructa Lugduni Batavorum a. 1766. posteriorem editionem una cum adnotationibus editorum Gaisfordius in scriptoribus latinis rei metricae repetivit.

Manu scripti autem codices, quibus Heusingerus usus est, sunt hi, Wolfenbuttelanus sive Guelferbytanus inter Weissenburgenses 86 nono saeculo scriptus, de quo gramm. latin. v. V p. 83 dixi, Parisinus 7530 octavo saeculo scriptus, quem ib. p. XLI accuratius descripsi, Parisinus 4841, in quo post Bedae libros de metris et de schematibus hic Mallii liber undecimo saeculo scriptus est, sed initio mutilatus, uides ut alta stet niue candidus p. 591, 4 – existiment. finit manli theodori de metris. hunc Heusingerus primum Parisinum, alterum 7530 secundum dixit. praeter hos codices autem alios, qui quidem totum librum continent, novi quattuor, Bambergensem H. D. IV. 15 saec. X, Sangallensem 876 saec. IX, Sangallensem 878 saec. X, Monacensem 22307 olim Windbergensem 107 saec. XI. partes libri vel excerpta scripta vidi in his. codex Berolinensis 66. 4 olim Santenianus saec. VIII p. 231, incipit de metris malli theodori Metrum dactilicum sqq. p. 589, 20 sola dactylica metra integra, de reliquis pauca excerpta continet: cf. gramm. lat. v. IV p. XXXII. in codice Sangermanensi 1094 saec.

Quae ex duobus commentariis Rufini de metris comicorum poetarum et de compositione et numeris oratorum relicta sunt, ante octavum saeculum in uno codice cum duobus libris Prisciani de constructione et tribus eiusdem grammatici libris ad Symmachum et cum carmine Remi Favini qui dicebatur de ponderibus et mensuris scripta erant. de quo dixi gramm. lat. v. III p. 387: idem de carmine de ponderibus et mensuris disputantes probaverunt Schenkelius Sitzungsber. d. Akad. d. Wiss. Wien 1863 v. XLIII p. 58 et Christius mus. Rhen. v. XX (a. 1865) p. 68. ex hoc archetypo autem omnes codices, in quibus Rufini libelli inde a nono saeculo scripti sunt, originem duxerunt. sed quamvis magnus numerus eorum codicum nunc supersit, propterea quod cum libris Prisciani illi quoque saepe describebantur, tamen propter communem omnium originem diversitas scripturae in Rufini libris non maior est, quam in libris Prisciani. itaque cum ad restituendam veteris archetypi lectionem paucis codicibus opus esset, tres elegi, quorum integra scriptura exhiberetur, duos Parisinos 7496 et 7501, quibus olim in Prisciani libris minoribus usus eram, et praeter hos in commentario de metris comicorum poetarum tertium Vaticanum bibliothecae Christinae reginae Sueciae 733.

Codex Parisinus 7496 (A), de quo post Hertzium praef. Prisc. p. X dixi gramm. lat. v. III p. 388, paulo antiquior quam reliqui et diligentissime scriptus est nono, ut videtur, saeculo.

ORTHOGRAPHIA ET DE METRICA RATIONE

Artium grammaticarum scriptores quidam ab arte coeperunt, quidam a grammatica, quidam a definitione, quidam a voce, quidam a littera. ars, ut Aristoni placet, collectio est ex perceptionibus et exercitationibus ad aliquem finem vitae pertinens, id est generaliter omne quidquid certis praeceptis ad utilitatem nostram format animos. Aristote|les quo modo? *τέχνη ἐστὶ σύστημα ἐϰ ϰαταλήψεων συγγεγυμνασμένων πρός τιλ ος εὔχρηστον τῷ βίῳ συνουσῶν. nos qualiter? ars est summa rerum ratio comprehensarum atque exercitatarum ad aliquem vitae finem tendentium. huic arti quot contraria opponuntur? tria. quae? ϰαϰοτεχνία, ψευδοτεχνία, ματαιοτεχνία. grammatica autem ars quae est? spectativa orationis et poematos. haec quot modis discernitur? tribus. quibus? intellectu poe|tarum et recte loquendi scribendique ratione. huius plerique quot partes tradiderunt? duas. quas? ἐξηγητιϰην ∥ atque ὀριστιϰήν. quae est ἐξηγητιϰή? quae enarrat. quae ὁριστιϰή? quae definit. ut Varroni placet, ‘ars grammatica, quae a nobis litteratura dicitur, scientia est eorum quae a poetis historicis oratoribusque dicuntur ex parte maiore’. eius praecipua officia sunt quattuor, ut ipsi placet, scribere legere intellegere probare. ut Aristoni placet, ‘grammatice est scientia poetas et historicos intellegere, formam praecipue loquendi ad rationem et consuetudinem dirigens’. ‘definitio est’, ut ait Cicero, ‘oratio quae quid sit de quo agitur ostendit quam brevissime’.

Terentiani libros a. 1493 Bobii inventos et quattuor annis post Mediolani a Georgio Galbiato editos esse supra p. 245 dictum est. eius editionis titulus hic est, TERENTIANVS DE LITTERIS SYLLABIS ET METRIS HORATII. sequuntur duae epistulae, altera publica Ludovici Mariae Sfortiae ducis Mediolanensis, altera editoris ad Iacobum Andream Ferrariensem data, quas propter memoriam codicum Bobiensium hic repetendas curavimus.

Ludovicus Maria Sfortia Anghus, dux Mediolani etc., Papiae Angleriaeque comes, ac Ianuae et Cremonae dominus. In omni genere negotiorum eo magis ingenia acui et operi homines alacrius incumbere certum est quo fructuosiorem suam sibi quisque operam et industriam sentit. haec causa nos mouet ut cum superiori anno, auctore doctissimo quondam uiro, domino Georgio Merula Alexandrino, Georgius Galbiatus eius amanuensis inuenerit atque ex squalore et situ eruerit sex annotatos infra grammaticos, atque eos in presenti in communem studiosorum utilitatem tradere impressurae statuerit ex litteris Longobardis in usitatos caracteres sua manu et uigiliis transcriptos, ad officium nostrum pertinere censuimus cauere ne noua alterius impressura et emulatione meritissimo lucello fraudetur. itaque per has nostras publicas litteras decernimus declaramus statuimus et edicimus ne quis in dominio nostro eiusmodi uolumina separata aut cum aliis operibus commista imprimat uel alibi impressa in dominio nostro uendat aut uenales inducat aut sub quocunque alio titulo importet, sub pena uiginti quinque aureorum camerae nostrae applicandorum pro singulis uoluminibus quae sic contra hanc nostram declarationem impressa importataue inuenientur, praesentibus annos quinque proxime futuros ualituris.

Metrum quid est? Rei cuiusque mensura. Metrum poeticum quid est? Versificandi disciplina certa syllabarum ac temporum ratione in pedibus observata. Metrum unde dictum? Quod veluti mensuram quondam praestituat, a qua siquid plus minusve erit, pes sive versus minime constabit. Metro quid videtur esse consimile? Rhythmus. Rhythmus quid est? Verborum modulata compositio non metrica ratione, sed numerosa scansione ad iudicium aurium examinata, ut puta veluti sunt cantica poetarum vulgarium. Rhythmus ergo in metro non est? Potest esse. Quid ergo distat a metro? Quod rhythmus per se sine metro esse potest, metrum sine rhythmo esse non potest. quod liquidius ita definitur, metrum est ratio cum modulatione, rhythmus sine ratione metrica modulatio. plerumque tamen casu quodam etiam invenies rationem metricam in rhythmo, non artificii observatione servata, sed sono et ipsa modulatione ducente.

Pes quid est? Compositio duarum vel trium aut etiam quattuor syllabarum secundum rationem sui cuiusque metri. Pedum genera quot sunt? Duo. Quae? Aut, enim simplices sunt aut duplices. Simplicium species quot sunt? Duae. Quae? Disyllabi aut trisyllabi. Disyllabi quot sunt? Quattuor. Qui sunt? Spondeus pyrrichius trochaeus iambus. Ex his qui inter se contrarii? Pyrrichius spondeo, trochaeus iambo. Qui deinde est pariambus? Idem qui pyrrichius sive etiam dibrachus. Qui chorius? Idem qui trochaeus. Spondeus cuius modi syllabis constat? Duabus longis, [exemplum] ut heros. Pyrrichius cuius modi syllabis constat? Duabus brevibus, [exemplum] ut Maro Cato. Trochaeus cuius modi syllabis constat?

Ab hoc poeta horum poetarum his et ab his poetis, exceptis quibusdam nominibus, quae propter generis discretionem dativum et ablativum non is finiunt, sed bus, ut ab hac dea, non his deis sed deabus, ab hac filia, non filiis sed filiabus, ab hac mula mulabus, ab hac equa equabus, nisi ‥ quid ..… sonuerit; pronominum, ut ab illa illarum illis, excepto uno, quod dativo plurali et ablativo et is et bus facit, ut a qua quarum quis vel quibus; participiorum, ut ab hac docta harum doctarum his et ab his doctis; nulla excipiuntur. quae e finiuntur, ea aut corripientur aut producentur. quae corripiuntur, ea genetivo plurali um accipiunt, dativo et ablativo bus: nominum, ut ab hoc oratorc horum oratorum his et ab his oratoribus; pronominum, ut ab hoc et ab hac is quale horum et harum qualium his et ab his qualibus; participiorum, ut ab hoc et ab hac docente horum et harum docentum vel docentium his et ab his docentibus. quae producuntur, ea in nominibus indifferenter genetivo plurali rum vel um accipiunt, dativo et ablativo bus, ut ab hac specie harum specierum vel specieum, his et ab his speciebus. pronominum vero ablativus singularis e producta terminatus genetivo plurali semper rum accipit, numquam um, dativo et ablativo semper is, numquam bus, ut a me a te, nostrum vestrum, nobis vobis.

Artis grammaticae Marii Victorini tres supersunt codices nono saeculo, ut videtur, scripti, Palatinus 1753, Valentianus M. 6. 10, Parisinus 7539.

Palatinus codex in membranis formae oblongae scriptus olim monasterii S. Nazarii Laurissensis fuit. nam in vetere codicum Laurissensium indice saeculo decimo scripto, quem post Maium spicileg. Rom. v. V p. 161 sqq. accuratius Wilmannsius mus. Rhen. v. XXIII a. 1868 p. 385 sqq. edidit, descriptus est his verbis apud Wilmannsium p. 390, ars marii uictorini grammat. et althelmi de regula metrorum et enigmata simphosii in uno cod. accuratam codicis descriptionem exhibuit Wilmannsius p. 401, qui eum recte, ut videtur, nono saeculo scriptum esse dixit; ipse olim anal, gramm. (Halis a. 1848) p. 20 decimo saeculo librum tribueram; Studemundus initio decimi saeculi eum scriptum esse existimavit. Victorini autem libri f. 1–62 scripti sunt ita (nam quo facilius de condicione operis iudicari possit, inscriptiones et subscriptiones librorum in uno conspectu positas adscribam) …S GRAMMATICA MARII VICT…… rtium grammaticarū sqq. superiore schedae margine corroso complures litterae ex primis versibus perierunt; deinde proxima scheda, quae olim fuit, amissa est. veteri inscriptioni manu recenti superscripta sunt haec, Victorini de metricis dydascalicis liber I, quae petita sunt ex subscriptione primi libri f. 23*, MARII VICTORINI DE METRI | CIS DIDASCALICIS LIB. I. EXPLICIT FELICITER | INCIPIT LIB. II. LEGE FELICITER | DE PROTOTYPIS SPECIEBUS NOUEM. – f. 34 DIDASCALICUS PROTOTYPORUM NOUEM | EXPLICIT LIBER SECUNDUS | INCIPIT LIBER TERTIUS | DE CONIUNCTIS INTER SE ET MIXTIS METRIS | PRAGMATICIS FELTCITER SCRIPTORI ET LECTORI.